Historia Parafii

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Suwałkach.

Historia kościoła parafialnego pw. świętych Piotra i Pawła w Suwałkach

Tło historyczne

Do trzeciego rozbioru Polski (1795 r.) Suwałki znajdowały się w Wielkim Księstwie Litewskim w województwie trockim, które było częścią państwa federacyjnego Rzeczpospolitej Polskiej złożonej z Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Królestwa Polskiego na mocy unii lubelskiej (1569 r.). Po trzecim rozbiorze Suwałki włączono
do zaboru pruskiego. Od 1807 r. należały one do Księstwa Warszawskiego (formalnie niepodległego, ale faktycznie pod protektoratem francuskim) a następnie do Królestwa Polskiego w latach 1815 - 1918 (początkowo pod protektoratem rosyjskim, a od 1832 r. włączone do Rosji jako prowincja).

Historia kościoła parafialnego

Ponad stuletnia historia kościoła łączy się z budową w latach 1887-1900 kompleksu koszarowego wojska rosyjskiego na południowych rogatkach Suwałk przy szosie warszawskiej (obecnie ul. Wojska Polskiego). Jednocześnie ze środków Ministerstwa Wojny w 1900 r. rozpoczęto budowę okazałej prawosławnej cerkwi wojskowej pw. św. Aleksandra Newskiego. Budownictwo wojskowe i religijne były związane ze skokowym wzrostem liczby rosyjskich żołnierzy stacjonujących w Suwałkach w drugiej połowie XIX w..

Zespoły koszarowe oraz cerkwie budowane przez Rosję na ziemiach polskich jako relikty kultury materialnej miały zaplanowaną rolę rusyfikacyjną. W architekturze koszarowej świadomie unikano klasycyzmu, który kojarzył się ze stylem polskim, wprowadzając obcy styl rusko-bizantyjski. Promowano religię prawosławną, która była urzędową religią Imperium rosyjskiego. Natomiast starowiercy, obecni na ziemiach polskich, byli traktowani przez administrację rosyjską jako sekta i otaczano ich dozorem policyjnym jako element antypaństwowy.

Zgodnie z rosyjskim urzędowym raportem w 1841 r. wśród stałych mieszkańców Suwałk było tylko ośmiu prawosławnych. Reszta wyznawców rosyjskiej państwowej religii rekrutowała się z żołnierzy, których dyslokacja zmieniała w zależności od planów strategicznych i sytuacji międzynarodowej. Liczba żołnierzy w Suwałkach w 1851 r. sięgała tysiąca, żeby pół wieku później wzrosnąć prawie do dziesięciu tysięcy, co było konsekwencją strategicznych przygotowań Rosji do I wojny światowej.

Niektóre źródła podają, że autorem projektu cerkwi był rosyjski inżynier Fiodor
M. Wierzbicki, który specjalizował się w cerkwiach przeznaczonych dla wojska. Budowla suwalska mieściła około dwóch tysięcy żołnierzy. Wzniesiona została na planie podłużnym na osi północ-południe jako trójnawowa bazylika z cegły z mającą swoje doświetlenie wyraźnie wyższą i szerszą nawą środkową. Nawa główna z każdej strony oddzielona została od bocznych sześcioma filarami. Część południową - prezbiterialną zamkniętą apsydą wieńczyło pięć wieżyczek z charakterystycznymi wschodnimi kopułami. Dodatkowo cztery wieżyczki z kopułami umieszczone były na węgłach. Od frontu do wnętrza cerkwi prowadziło troje drzwi, każde z oddzielnymi schodami. Na wschodniej ścianie umieszczono dwoje dodatkowych drzwi służących do opuszczania świątyni po nabożeństwie i trzecie prowadzące do zakrystii. Od strony północnej nad frontowymi środkowymi drzwiami wznosiła się trzykondygnacyjna dzwonnica zwieńczona kopułą. Dach był kryty blachą ocynkowaną,
a posadzkę kościelną stanowiły kamienne  płyty, którymi również pokryto ogrodzony żeliwnym parkanem plac wokół cerkwi.

W celu usprawnienia procesu inwestycyjnego oraz oszczędności władze wojskowe wielokrotnie wykorzystywały ten sam projekt architektoniczny. W tym samym czasie,
w którym wybudowano cerkiew przy szosie warszawskiej w Suwałkach, na ziemiach polskich pod zaborami powstały co najmniej dwie bliźniacze cerkwie wojskowe. Obie zachowały się do dzisiaj w prawie niezmienionym kształcie, chociaż utraciły wojskowe przeznaczenie. Jedna pw. św. Borysa i Gleba znajduje się w Dźwińsku (przed rozbiorami stolica województwa inflanckiego, obecnie Daugavpils na Łotwie), a druga pw. Opieki Matki Boskiej w Grodnie (przed rozbiorami miasto sejmowe nazywane nieoficjalnie trzecią stolicą Rzeczpospolitej, więcej pałaców szlacheckich było tylko w Warszawie; obecnie na Białorusi).

Okres dwudziestolecia międzywojennego

Po upadku Imperium Rosyjskiego i zwycięskiej wojnie polsko-bolszewickiej z 1920 r. cerkiew przebudowano zgodnie z regułami liturgii rzymsko-katolickiej z przeznaczeniem
na kościół garnizonowy Wojska Polskiego. Znalazł  się on w obrębie kompleksu Koszar
im. T. Kościuszki. Zlikwidowano wieżyczki z kopułami oraz urządzono nowy wystrój wnętrza. Świątynia została przekazana wojsku decyzją Kurii Łomżyńskiej 2 lipca 1923 r.. Wcześniej była użytkowana przez ludność cywilną z zastrzeżeniem, że jedna msza niedzielna musi być odprawiana tylko dla wojska. Parafię wojskową pw. św. Kazimierza (patrona Rzeczpospolitej Obojga Narodów) erygowano w 1926 r.. Kościół garnizonowy został uroczyście konsekrowany podczas wizyty biskupa polowego Wojska Polskiego Stanisława Galla 29 września 1928 r.. Przy kościele powstał cmentarz garnizonowy.

Okres okupacji sowieckiej i niemieckiej kościół przetrwał w stanie nienaruszonym. Jednak pod koniec II wojny światowej wycofujący się Niemcy zburzyli wieżę kościoła przy pomocy ładunków wybuchowych, uszkadzając przy okazji drzwi frontowe, część dachu i okna.

Okres powojenny

Po zakończeniu działań wojennych wrogi wobec religii reżim komunistyczny przeznaczył kościół do rozbiórki. Narzucone przez Sowiety władze lokalne 18 grudnia 1953 r. podjęły oficjalną uchwałę o rozbiórce świątyni przy ul. Józefa Stalina (obecnie Wojska Polskiego), którą Urząd ds. Wyznań zatwierdził w listopadzie 1954 r.. Uzyskany materiał budowlany miał początkowo służyć pod budowę kino-teatru, ale potem ośrodka zdrowia, sali gimnastycznej,
a następnie bloku mieszkalnego przy ul. Karola Marksa (obecnie gen. Józefa Dwernickiego). Prace rozbiórkowe rozpoczęto w 1955 r.. Zerwano blachę pokrywającą dach oraz usunięto więźbę dachową. Z rozbiórki ks. Józef Jarnicki bez zbędnego rozgłosu odzyskał trzy ołtarze przedsoborowe, płyty kamiennej posadzki oraz żeliwne ogrodzenie i przeniósł
je do remontowanego w tym czasie kościoła w Becejłach poważnie uszkodzonego w trakcie działań wojennych. Do dzisiaj możemy tam oglądać kamienną posadzkę uratowaną
z rozbiórki. elementy ogrodzenia oraz ołtarze. Jeszcze tego samego roku Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Budowlanych w Suwałkach, oficjalnie z braku odpowiednich fachowców, wycofało się z rozbiórki i prace zostały wstrzymane. Na fali tzw. odwilży październikowej w 1956 r. Kuria Łomżyńska, proboszcz parafii św. Aleksandra ks. Witold Balukiewicz oraz mieszkańcy Suwałk rozpoczęli szeroko zakrojoną kampanię na rzecz odzyskania kościoła. Liczne delegacje obywatelskie odwiedzały urzędy komunistycznych władz oraz posłów na sejm, składano dziesiątki podań i petycji z tysiącami podpisów. Jednak pomimo intensywnych działań na rzecz obrony budowli w lutym 1957 r. władze zleciły Białostockiemu Przemysłowemu Zjednoczeniu Budowlanemu kontynuowanie rozbiórki. Miał w tym swój niechlubny udział towarzysz Kazimierz Tomczyk ówczesny Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Natomiast w marcu pod naciskiem Kurii Łomżyńskiej i mieszkańców prace rozbiórkowe powtórnie, tym razem skutecznie, wstrzymano. Na jesieni tego samego roku Kazimierz Tomczyk utracił stanowisko Przewodniczącego a wczorajsi towarzysze z Powiatowej Rady Narodowej oskarżali go działanie za plecami powiatu, samowolne wydanie decyzji o ponownej rozbiórce kościoła, niegospodarność oraz brak zrozumienia „sytuacji zaistniałej po październiku”. Ostatecznie 4 września 1957 r. Ministerstwo Obrony Narodowej poprzez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej przekazało parafii św. Aleksandra w Suwałkach zniszczoną w sześćdziesięciu procentach świątynię wraz z przyległą nieruchomością bez prawa erygowania nowej parafii. W wyniku osobistej interwencji biskupa łomżyńskiego Czesława Falkowskiego u komunistycznych władz centralnych odzyskano piętnaście tysięcy cegieł pochodzących z rozbiórki. Rozpoczął się żmudny okres odbudowy kościoła, który został uroczyście poświęcony przez ks. bpa Aleksandra Mościckiego sufragana łomżyńskiego 8 grudnia 1958 r.. Równocześnie podjęto starania o utworzenie parafii. W 1970 r. ks. bp Mikołaj Sasinowski Biskup Łomżyński erygował przy kościele samodzielny ośrodek duszpasterski, a 9 lutego 1979 r. ten sam metropolita powołał parafię pw. św. Piotra i Pawła w obecnym kształcie.

Duże zasługi przy odbudowie położył ks. Kazimierz Hamerszmit, który niemieckie odszkodowanie za uwięzienie w obozie koncentracyjnym w Dachau, gdzie był ofiarą eksperymentów paramedycznych, przeznaczył na piętnastogłosowe organy, część witraży oraz prace remontowe. Okna zdobią liczne witraże przedstawiające m.in. świętych Piotra i Pawła, św. Teresy od Dzieciątka Jezus oraz świętych polskich. W lewej nawie znajduje się obraz Jezusa Miłosiernego. Prawą nawę wieńczy prostokątnie zakończona kaplica. Po prawej stronie od wejścia za filarem stoi drewniana rzeźba św. Antoniego z Padwy. W 1970 r. wykonano fresk Ostatniej Wieczerzy a nad łukiem tęczowym wymalowano scenę Zmartwychwstania Chrystusa. Ołtarz posoborowy oraz pulpit do czytania słowa Bożego wykuto z białego marmuru. Kościół ma dwie zakrystie, jedna w przedłużeniu wschodniej nawy od strony prezbiterium, a druga na początku nawy zachodniej. W 1980 r. wybudowano murowaną plebanię. W 1999 r. na froncie kościoła nad nawami bocznymi wzniesiono dwie bliźniacze wieże. W 2014 r. z inicjatywy obecnego proboszcza ks. prałata Tadeusza Renkiewicza ufundowano trzydziestodwugłosowe organy, które uświetniają nabożeństwa
i uroczystości religijne oraz dzięki którym mieszkańcy miasta mogą uczestniczyć
we wspaniałych koncertach muzyki poważnej.

Struktura i duszpasterze

W okresie I Rzeczpospolitej Suwałki należały do diecezji wileńskiej. W 1799 r. utworzono diecezję wigierską, a w 1818 r. przeniesiono siedzibę biskupa do Sejn. Do roku 1867 nie było dekanatu suwalskiego, a okoliczne parafie znajdowały się w dekanacie augustowskim.
Od 1925 r. Suwalszczyznę włączono do diecezji łomżyńskiej, a 25 marca 1992 r. region znalazł się w granicach nowo powołanej diecezji ełckiej.

Oprócz garnizonu Suwałki parafia wojskowa pw. św. Kazimierza obejmowała Augustów
i obszary powiatów suwalskiego i augustowskiego. Tymczasowy etat parafii z lutego 1929 r. przewidywał: proboszcza, szeregowego – ordynansa, jednego urzędnika cywilnego, pełniącego funkcję kancelisty i organisty oraz zakrystiana pełniącego jednocześnie rolę dozorcy cmentarza. Funkcję kapelana garnizonu pełnili: ks. W. Turzyński (kapelan pomocniczy 1921–1922), ks. M. Lis (kapelan pomocniczy 1922–1923), ks. D. Amankiewicz (kapelan pomocniczy 1923–1924), ks. P. Śledziewski (kapelan pomocniczy 1924–1925),
ks. Andrzej Kamiński (kapelan pomocniczy, administrator parafii wojskowej 1924–1928),
ks. Wacław Sankowski (administrator parafii wojskowej 1928–1939).

Pierwszym powojennym rektorem kościoła został ks. Józef Biniewski w latach 1958-1959, następnie stanowisko rektora piastował ks. Kazimierz Hamerszmit w latach 1959-1966.
Ks. Władysław Święcki był w okresie 1966-2001 najpierw rektorem kościoła a potem jego proboszczem. Od 2001 r. proboszczem jest ks. prałat Tadeusz Renkiewicz, a wikariuszem
od 2011 r. jest  ks. Adam Kolenkiewicz. W parafii rezydentami są ks. Zdzisław Jasiński,
ks. Tadeusz Poteraj, oraz ks. Jacek Marek Nogowski wicedyrektor Caritas diecezji ełckiej.

W parafii posługują świeccy nadzwyczajni szafarze: p. Jan oraz p. Arkadiusz.

Od 1958 r. w Suwałkach przebywały dwie, a czasem trzy, zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr Świętej Teresy od Dzieciątka Jezus. Mieszkały w domu prywatnym sióstr Michaliny
i Petroneli Mor przy ul. F. Engelsa (dzisiejsza ul. Zarzecze), nabytym wraz z działką na rzecz kongregacji zgromadzenia w Ostródzie w zamian za dożywotnia opiekę. Aktualnie siostry prowadzą Świetlicę Środowiskową im. Dzieciątka Jezus dla dzieci przy ul. Artyleryjskiej
na terenie parafii św. Piotra i Pawła oraz czynnie włączają się w życie parafialne.

Grupy parafialne: Domowy Kościół, Ruch Rodzin Nazaretańskich, Ruch Światło-Życie, KSM, Służba Liturgiczna Ołtarza (lektorzy i ministranci), Misja Modlitwy za Kapłanów, schola młodzieżowa, chór parafialny, Dzieło Nieustannej Nowenny, Żywy Różaniec, Grupa Intronizacji Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Opracowanie: Jan i Joanna Sochoniowie, Suwałki – maj 2014

Bibliografia:

W. Jemielity, Parafie Suwałk i okolic, Łomża 1990, s. 5, 10 - 11

A. Matusiewicz, Grzegorz Sosna, Antonina Troc-Sosna „Zapomniane dziedzictwo.
Nie istniejące już cerkwie w dorzeczu Biebrzy i Narwi” [recenzja], „Rocznik Augustowsko-Suwalski” 2002, t. 2.

T. Radziwonowicz, Jeszcze o kościele pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, „Tygodnik Suwalski” 2004, nr 33, s. 13.

T. Radziwonowicz, Październik 1956 a kościół św. Apostołów Piotra i Pawła, „Tygodnik Suwalski” 2004, nr 7, s. 13.

T. Radziwonowicz, Struktury Kościoła rzymskokatolickiego a administracja terenowa
w latach 1956–1975 w północnych powiatach województwa białostockiego, „Rocznik Augustowsko-Suwalski” 2006, t. 6.

Schematyzm diecezji ełckiej, red. ks. A. Skowroński, Ełk 2012, s. 506 – 509.

K. Skłodowski, Infrastruktura oraz „terenowe wyposażenie” garnizonu Suwałki
(1922–1939), „Rocznik Augustowsko-Suwalski” 2007, t. 7.

K. Skłodowski, Oficerowie garnizonu Suwałki 1921-1939 [w:] Środowiska inteligenckie Suwalszczyzny, red. J. Kubrak, Suwałki 2007, s. 185.

K. Skłodowski, Suwalskie koszary, „Jaćwież” 1999, nr 8, s.32 – 36.

Suwałki. Miasto nad Czarną Hańczą, red. J. Kopciał, Suwałki 2005 s. 128, 140, 295,
353 -355, 419 – 421, 477, 622 – 623, 844.