Pielgrzymki

• 
• 

Pielgrzymki w różnych religiach.

Ogólna charakterystyka

    Pielgrzymka jest to indywidualna lub grupowa wędrówka do miejsca uświęconego przez daną tradycję ludową. Pielgrzymowanie do miejsc świętych i cudownych, mające szczególnie znaczenie dla wiernych, występujących w judaizmie, islamie, chrześcijaństwie oraz w hinduizmie i buddyzmie. 

    Z pielgrzymka wiąże się z miejscem świętym, natomiast z miejscem świętym – świątynia. Otóż świątynia pochodzi z gr. temenos, łac. templum, budynek lub określony teren (np. plac) przeznaczo¬ny i przystosowany do celów sakralnych: parafii, zboru, gminy wyznaniowej czy innej grupy religijnej (asyryjsko-babiloński — zigurat, buddyjska – stupa, chińska - pagoda, żydowska — synagoga i bożnica, chrzęścijańska — kościół, cerkiew czy dom modlitwy).
Ośrodek pielgrzymkowy (kultu rel.) musi od¬znaczać się kilkoma cechami, które decydują o jego funkcjonalności.
Cechy ośrodka pielgrzymkowego: miejsce święte i jego odniesienie do terytorium zamieszkanego przez potencjalnych pątników; wyposażenie w niezbędne przedmioty kultu — obrazy, figury, relikwie, stacje drogi krzyżowej, źródełka wody itp.; ideologia ośrodka, czyli ze¬spół treści religijnych i kulturowych, związanych z jego typem i charakterem, co ułatwia mu propago¬wanie własnych idei, haseł i wzorów życia religijnego i moralnego; zespół duchownych i aktywnych wyznawców świeckich skupionych w ośrodku pielgrzymkowym, którzy decydują o skutecz¬ności jego akcji duszpasterskiej i religijnej — od ich aktywności zależy zarówno utrzymanie i roz¬wój sanktuarium, jak i zaspokojenie potrzeb i oczekiwań pielgrzymów.

     Ludzie pielgrzy­mują z różnych powodów, różnie też motywu­ją własny udział w określonej pielgrzymce. W pielgrzymce ściśle religijne znaczenia nabiera motywacja wewnętrzna przemia­ny moralnej. Motywacja biologiczno-kosmologiczna jest skutkiem przeżywania niepewności egzystencjalnych przez jednostki, rodziny, społeczności lokalne, naród czy całą ludzkość. Lęki te wpływają na ożywienie prak­tyk religijnych, a jego przejawem jest wzrastająca licz­ba pielgrzymów. Motywacja wiecznego zbawienia wiąże się z pragnieniem osiągnięcia przez człowieka wiecznego szczęścia. W dążeniu tym są pomocne także praktyki religijne, w tym pielgrzymki, w co wierzą sami pątnicy. Motywacja wewnętrznej przemia­ny moralnej łączy się ściśle z wartościami pre­ferowanymi przez daną religię. Tak, więc pielgrzymka wpływa na życie religijne pątników w 3 sferach: świa­domości religijnej, praktyk religijnych i życia moralnego. Pobyt pątników w ośrodku pielgrzymkowym pogłębia ich świadomość religijną, wyzwala wiele przeżyć i doznań religijnych, które wiążą ich emocjonalnie z sanktuarium. Jednak wpływ pielgrzymki uwi­dacznia się najbardziej w spełnianiu praktyk religijnych, które nabierają żywotności.

Chrześcijaństwo

    W chrześcijaństwie pielgrzymowanie do miejsc świętych i cudownych jest znane od najdawniej­szych czasów. W okresie wczesnego chrześcijań­stwa wierni odwiedzali gminy na terenie Pale­styny, miejsca życia i działalności publicznej Jezusa. W czasach cesarza Konstantyna zbudowa­no pierwsze kościoły pielgrzymkowe.

Pielgrzymki łączo­no wówczas ściśle z kultem męczenników, a pątnicy modlili się o pomoc w różnych spra­wach życiowych w miejscach ich śmierci lub przy ich grobach. W miejscach tych później odprawiano także msze i urządzano uroczyste stypy. W Rzymie czczono szczególnie groby apostołów: św. Piotra i św. Pawła. Pielgrzymów przyciągały też miejsca zdarzeń nadzwyczajnych i miejsca cudowne, w których modlili się w róż­nych potrzebach, zwł. o uleczenie z chorób i przywrócenie zdrowia.

W różnych okresach dziejów chrześcijaństwa zmieniały się obiekty kultu pielgrzymkowego. Najpierw były to miejsca związane z życiem, męką i śmiercią Jezusa, na­stępnie katakumby w Rzymie, mieszczące szczątki apostołów i męczenników, a później inne miejsca, w których znajdowały się obrazy, figury i relikwie świętych. W okresie średnio­wiecza, pod wpływem rozpowszechnionego kultu Matki Bożej, szczególnego znaczenia na­brały pielgrzymkowe ośrodki kultu maryjnego, np. we Francji pielgrzymowali do nich królo­wie — od Filipa Augusta do Ludwika XVIII; późniejsze objawienia w Lourdes, Fatimie i La Salette przyczyniły się do odrodzenia i ugrun­towania pielgrzymek.

Polska

   Do najstarszych polskich ośrodków pielgrzymkowych należą m.in.: klasz­tor benedyktyński na Łysej Górze, Trzebnica (grób św. Jacka), Kraków (grób św. Jadwigi, re­likwie św. Stanisława i św. Floriana), Stary Sącz (relikwie św. Kingi), Święta Lipka, Miechów. Współcześnie ośrodki pielgrzymkowe w Polsce w większości mają charakter maryjny. Już w XVII w. Jasna Góra w Częstochowie stała się ważnym miejscem kultu cudownego obrazu Matki Bożej. 

W 1324 r. ks. Władysław Opolczyk lub Królowa Jadwiga powierzyła opiece paulinom otoczony kultem obraz Matki Bożej Częstochowskiej, uważany jako dzieło św. Łukasza Ewangelisty. Znajdująca się w Częstochowie ikona jest renowacją z XV w. wykonaną przez nieznanego artystę z zastosowaniem formalnego stylu bizantyjskiego. Dzięki opiece Matki Bożej klasztor ten zdobył sławę niezdobytej twierdzy. Był on bezskutecznie oblegany przez Szwedów, Austryjaków i Rosjan.

Obecnie w Polsce jest ponad 2 tyś. sanktuariów, w tym ok. 500 zalicza się do sanktuariów pielgrzymkowych, a ponad 400 to ośrodki kultu maryjnego. Popu­larność i znaczenie miejsca kultu pątniczego znacznie wzrasta od momentu koronacji obra­zu Matki Bożej w danym sanktuarium. Istnieje 160 ośrodków regionalnych, m.in.: Bardo Ślą­skie, Wambierzyce, Trzebnica, Kalwaria Pacławska, Kodeń, Leśna Podlaska, Gietrzwałd, Świę­ta Lipka, Wejherowo, Swarzewo, a także blisko 340 ośrodków o znaczeniu lokalnym; 3 ośrod­ki mają zasięg międzynarodowy: Jasna Góra, Niepokalanów i Warszawa (groby J. Popiełuszki i S. Wyszyńskiego), a 7 ośrodków — zasięg krajo­wy: Piekary Śląskie, Kalwaria Zebrzydowska, Góra Św. Anny, Licheń Stary, Gniezno, Kraków, Oświęcim (M. Kolbe). Co roku pielgrzymuje ok. 8 mln. osób. Głównym ośrodkiem pielgrzym­kowym pozostaje od dawna Jasna Góra w Czę­stochowie podczas uroczystości Wniebowzięcia przybywa tu około 300 tys. pielgrzymów. Od końca lat 70. odwiedza to miej­sce ponad 3 mln. osób rocznie, w tym ok. 100 tyś. obcokrajowców.

Lourdes

    W połowie XIX wieku doświadczenia prostej kilkunastoletniej dziewczyny spowodowały, że na Lourdes skupiła się uwaga świata. Nad brzegami rzeki Gave Matka Boża objawiła się Bernadetcie Soubirous, a spokojna wioska zaczęła się przekształcać w centrum pielgrzymkowe.

Medjugorie

Medjugorie jest miejscem kultu maryjnego i celem katolickich pielgrzymek. 24 VI 1981 r. na górze Podbordo ukazała się dzieciom Matka Boża, wzywając ludzkość do pokoju i pojednania przez nawrócenie, modlitwę, post i wiarę. Mimo że Kościół nie potwierdził autentyczności objawień przybywają tu liczni pielgrzymi.

            Gwadelupa

W XVI wieku Matka Boża objawiła się dorosłemu mężczyźnie. Te objawienie dało początek jednemu z najbardziej sekularnych miejsc pielgrzymkowych na świecie. Główne pielgrzymki odbywają się 11 i 12 grudnia, gdy trwają pełne rozmachu uroczystości.

            Santiago de Compostela

W średniowieczu ta miejscowość pełniło, obok Jerozolimy i Rzymu rolę jednego z trzech głównych centrów pielgrzymkowych. Pielgrzymi przybywali do tego zakątka północno – zachodniej Hiszpanii, by „odwiedzić” ciało św. Jakuba.

            Ludzie pielgrzymują do Rzymu ze względu na przepiękne świątynie (bazyliki), groby papieży.

Judaizm

            W judaizmie pielgrzymka jest nakazem religijnym, obowiązkiem Żyda „trzy razy w roku zjawić się winien każdy twój mężczyzna przed Panem, Bogiem swoim" (Wj 25,17; Pwt 16,16), „Wszy­scy są zobowiązani do stawienia się w miejscu pielgrzymkowym, w Jerozolimie na dziedzińcu świątecznym". Z okazji pielgrzymek nałożono na Żydów 3 przykazania: ofiarę stawiennictwa (całościo­wą), ofiarę świąteczną (pokojową) i ofiarę ra­dosną, a powrót z pielgrzymki mógł nastąpić dopiero po upływie wszystkich dni świątecznych. Obowią­zek taki należało spełnić 3 razy w roku. Ofiara stawiennictwa i ofiara świąteczna obowiązywały także dzieci, które pielgrzymowały wraz z ro­dzicami: „W to święto będziesz się radował ty, syn twój i córka, sługa twój i niewolnica, a tak­że lewita, obcy, sierota i wdowa, którzy żyją w twoich murach" (Pwt 16,14). Centrum pielgrzymki Ży­dów jest Jerozolima, w której odwiedzają oni m.in. Ścianę Płaczu oraz grób króla Dawi­da.

Żydzi uważają całe miasto Jerozolimę za miejsce święte, to najbardziej żarliwi wyznawcy nie opuszczają Jerozolimy bez modłów u Ściany Płaczu. Tradycja ta wywodzi się z czasów po zburzeniu miasta i świątyni żydowskiej przez Rzymian w 70 roku n. e. w odwecie za uprzednie powstanie żydowski. Wtedy zamordowano lub ukrzyżowano dziesiątki tysięcy ludzi, tysiące innych wzięto do niewoli lub wypędzono razem z dziećmi. Każdego roku, w dzień zburzenia świątyni (6 sierpień), Żydzi przychodzą do muru opłakiwać narodową tragedię. Wszyscy żydowscy pielgrzymi przybywający do Jerozolimy najczęściej pragną także spędzić chwilę pełną smutnej zadumy w Yad Vashem, pomniku pomordowanych ofiar nazizmu. Obiekt ten zbudowano w 1957 roku. Wznosi się na Górze Pamięci, z dala do codziennego zgiełku miasta, na rozległej platformie z betonu, ze ścianami z szeregów bazaltowych głazów. W sanktuarium pamięci płonie wieczny ogień, a na podłodze wypisane jest dwadzieścia jeden obozów koncentracyjnych.

Islam

    Pielgrzymowanie do miejsc związanych z życiem Mahometa czy innych ważnych postaci islamu jest istotnym elementem religii muzułmańskiej. Odbycie pielgrzymki do Mekki (Arabia Saudyjska) jest jednym z pięciu filarów wiary (arkan) w tej religii.

Można wyróżnić 3 rodzaje pielgrzymek w islamie:

hadżdż (hadż) - pielgrzymka do Mekki, tzw. większa lub pełna. Jej odbycie jest obowiązkiem każdego wyznawcy, chyba że z powodów finansowych bądź zdrowotnych wyprawa taka jest niemożliwa. Hadżdż ma charakter zbiorowy i odbywa się tylko w czasie miesiąca pielgrzymki zu al-hidżdża. Pielgrzymi zbliżając się do świętego terytorium Mekki wchodzą w stan uświęcenia, przywdziewają białą szatę. Pielgrzymka rozpoczyna się 7. dnia wspomnianego miesiąca kazaniem w meczecie. Przez kolejne 3 dni wyznawcy wędrują po okolicy docierając do różnych symbolicznych miejsc, m.in. doliny Mina, równiny Arafat, wzgórza Al-Muzdalifa. W tym czasie sprawują wiele modlitw i obrzędów, np. kamienowanie szatana. Przez kolejne trzy dni pielgrzymi odpoczywają. Hadżdż gromadzi corocznie kilka milionów wyznawców islamu, których nazywa się wówczas hadżi (pielgrzym).

umra - również pielgrzymka do Mekki, ale nazywana mniejszą. Ma charakter indywidualny, a jej czas nie jest określony. Najważniejszym jej elementem jest siedem rytualnych okrążeń Kaaby i ucałowanie hadżaru - Czarnego Kamienia. Umra często łączona jest z hadżdżem.

ziara - pielgrzymka do grobów świętych islamu, a zwłaszcza do grobu Mahometa w Medynie.

W Mekce na dziedzińcu Świętego Meczetu znajduje się naj­ważniejszy obiekt sakralny islamu, Al- Kaba (w kształcie prostopadłościanu, wys. 15 m), któ­ry należy obejść 7 razy. Pielgrzymi w ramach ceremoniału dotykają lub całują Czarny Ka­mień, wmurowany we wsch. narożniku Al-Kaby. Każdy muzułmanin powinien przynajmniej raz w życiu odbyć pielgrzymkę do Mekki, po spełnieniu okre­ślonych warunków: szczerze żałować za grze­chy i postanowić poprawę życia przed Bogiem i ludźmi, naprawić szkody wyrządzone innym ludziom, uchybienia i zniewagi, zagwarantować utrzymanie materialne rodzinie do swego po­wrotu z pielgrzymki Muzułmanie, udają się również do Medyny, gdzie żył Ma­homet i gdzie znajduje się jego grób.

Sikhizm

   W sikhizmie Guru nie uznawali celowości pielgrzymek do miejsc świętych, z czasem zaczęto jednak nawiedzać miejsca związane z życiem i działalnością Guru. Wśród tych miejsc  najświętsza jest Złota Świątynia w Amritsarze – główne sanktuarium sikhów.

Złota Świątynia, inaczej Harimandir, już na pierwszy rzut oka zwraca uwagę swym dostojeństwem i pięknem. Zbudowana w 1766 roku stoi na świętym jeziorze i ozdobiona jest pozłacanymi inskrypcjami z pism świętych. Na jej murach widać śla­dy zaciętych bojów, nie tak dawno toczo­nych pomiędzy sikhami i hindusami. Ściany świątyni zostały osmolone dymem, prze­strzelone kulami i poszczerbione odłam­kami granatów. Ale pomimo tych aktów przemocy Złota Świątynia nadal żyje, jest prowizo­rycznie naprawiana, a nawet częściowo odbudowywana.

Tak, więc ten wspaniały przybytek kultu trwa nadal, jak Kaba w Mekce, prawdziwie święte miejsce, i to otwarte dla wszystkich, niezależnie od wyzna­nia. Pielgrzymki do niej nie są wymo­giem wiary, chociaż większość sikhów odwiedza ją przynajmniej raz w życiu. Dla zwykłych turystów nie jest to jed­nakże obiekt godny polecenia. Z uwagi na zaciekłość separatystów, co w każ­dym momencie grozi ponownym wybu­chem rozruchów, lepiej Złotą Świątynię w Amritsarze pozostawić wyłącznie jej wyznawcom.

Hinduizm

    Ortodoksyjni buddyści nie odbywają pielgrzymki w chrześcijańskim zachodnim pojęciu tego słowa – wyruszają jedynie na osobistą podróż w poszukiwaniu głębszej duchowej świadomości. Wielu buddystów odwiedza niektóre z miejsc świętych w nadzieji na poszerzenia swej wiedzy lub dla wspomnienia założyciela ich religijnej tradycji.

  Hinduska świątynia jest miejscem zamieszka­nia bóstwa, ziemską repliką jego niebiańskiego do­mu. Podczas specjalnych świąt gromadzą się w niej wierni, jednak przez większą cześć czasu świątynia pozostaje pusta, służąc jedynie za siedzibę danego bóstwa. Jej forma architektoniczna jest obrazem świętej góry, na której mieszka bóstwo. Stojący w niej posąg bóstwa reprezentuje cielesne i duchowe rozkosze tak chętnie rozdawane przez nie wszystkim wierzą­cym. Podobnie jak w katolickich kapli­cach Matki Boskiej, wizerunek bóstwa traktowany jest jako jego uosobienie.

Miejscami świętymi gdzie przybywają wierni są:

• Świątynia w Maduraju

• Ganges

Świątynia w Maduraju

   Świątynia stoi na wyniesionej platfor­mie otoczonej kwadratowymi lub prosto­kątnymi krużgankami z otwartymi weran­dami. Nad tym wszystkim góruje kamienna budowla, o wielu poziomach, każdy z co­raz mniejszymi salami i werandami. Gała powierzchnia ścian pokryta jest rzeźbami bogów i bogiń, świętych zwierząt, owo­ców, kwiatów i roślin.

Z całą pewnością jest to jedno z najbardziej zapadających w pamięć miejsc pielgrzymkowych na świecie.

Świątynia ta, nazwana od Minakszi, księżniczki, z którą ożenił się Siwa w swo­im wcieleniu jako Pan Sundareśwara, zo­stała założona w XII wieku, jednak znacz­na cześć obecnej budowli powstała w XVII wieku. Cztery monumentalne bramy wiodą przez masywne zewnętrzne mury na główny dziedziniec, pięć innych do sanktuarium, a wszystkie pokryte są setkami rzeźb. Długie szeregi misternie malowanych kolumn stoją w Sali Tysiąca Filarów, gdzie każdy jest inny i pokryty reliefami. Tysiące posągów opowiada wielkie eposy — a wszystko służy ukaza­niu przewodniej myśli: „Jedno jest wszy­stkim, wszystko jest jednym".

Budowla wznosi się w serii dachów, ko­puł i wież, gdzie architektura i rzeźba są ze sobą nierozerwalnie związane. Ka­mienne piętra są odbiciem łańcuchów górskich, zamieszkiwanych przez bogów. Kwiat lotosu i solarna aureola z promie­niami słonecznymi wieńczą cztery strony najwyższego dachu, by wskazywać przej­ście do niebios.

Corocznie w styczniu i lutym, w dzień wyznaczony przez hinduski ka­lendarz, odbywa się tam święto zwane Teppam.

Ganges

   W Allahabadzie, gdzie Ganges łączy się z Jamuną, i gdzie wielcy bogowie upu­ścili ziarno nieśmiertelności w formie kropli spermy Siwy, corocznie, podczas święta Audh Kumbh, gromadzą się mi­liony hindusów, by odbyć rytualną ką­piel w tych podwójnie błogosławionych wodach.

Stąd, aż do miejsca, w którym Gan­ges łączy się z kolejną świętą rzeką, Brahmaputrą, nad jego brzegami znaj­dują się liczne świątynie z lingą Siwy oraz schody prowadzące ku wodzie. Miliony ludzi gromadzą się wzdłuż rzeki aż do delty, odbywając rytualne kąpiele, odprawia­jąc własne modły i odśpiewując święte inwokacje.

Innym zwyczajem, nieodłącznie zwią­zanym się z Indiami, jest palenie pod go­łym niebem zwłok zmarłego. Nigdzie ry­tuał ten nie jest bardziej przejmujący, ani­żeli nad Gangesem: stos z wysuszonego drewna, ciało owinięte w biały bawełnia­ny całun, girlandy pożegnalnych kwiatów, a następnie ogień, hymny opłakujących, żar palącego się drewna, unoszący się dym i ostateczne rozrzucenie prochów po powierzchni rzeki. Jak powiadają hindusi, woda jest czymś więcej aniżeli tylko odbiciem słońca na jego powierzchni. Podobnie rzeczywistość jest czymś wię­cej, aniżeli tylko tym, co jawi się przed naszymi oczami.

 Buddyzm

    Świątynie buddyjskie są bez wątpienia jednymi z najpiękniejszych na świecie. Obszerne, proste i do głębi przejmujące, ale niemal wyłącznie służące mnichom i kapłanom, w rękach których się znajdu­ją. Za pozwoleniem mnichów odwiedza­jący mogą obserwować obrzędy — ale nie mogą w nich brać udziału: wszystko bo­wiem to, co czynią mnisi, służy ich wła­snemu duchowemu rozwojowi.

   Pielgrzymi podążający do buddyjskich sanktua­riów czy świątyń starają się przybyć tam w jednym z czterech ważnych dni w każ­dym miesiącu. Owe cztery dni wyznaczane są przez cztery fa­zy księżyca, a najbardziej pomyślnym jest ten, w którym wypada pełnia. W świętym miejscu składa się wiązankę kwiatów, ofiarowuje mnichom żywność w ramach jałmużny, zapala lampki repre­zentujące oświecenie oraz pali kadzidło symbolizujące czystość. Po tych obrząd­kach, należących do podstawowego ka­nonu rytualnego, następują bardziej zin­dywidualizowane formy manifestowania wiary. Jeden pielgrzym może, na przy­kład, powtarzać pięć przykazań: nie zabi­jaj, nie kradnij, nie kłam, nie cudzołóż i nie pij alkoholu; inny może powtarzać wybrane sentencje z powiedzeń Buddy lub recyto­wać zasady Ośmiorakiej Ścież­ki. Zgodne jest to z buddyjską filozofią, która nie nakłada obowiązku wypełniania ustalo­nego rytuału obrządku kultowego.

Pałac Potala

   W czasach przed brutalną chińską inwazją i okupacją Tybetu, rozpoczętą w 1951 ro­ku, tysiące pielgrzymów wyruszało na długą i trudną wędrówkę do świętego miasta Lhasy, gdzie na górze Potala, czyli „Górze Buddy" znajdował się największy buddyjski monaster na świecie oraz pałac dalajlamy, reinkarnowancgo duchowego przywódcy Tybetu.

    W tej rozległej, 13-piętrowej budowli z XVII wieku znajdowało się ponad 100 ka­plic, 10 000 ołtarzyków i 20 000 posągów, to­ny srebra ł złota, zdumiewające groby, ma­lowidła na murach oraz - w Świątyni Dżobok'ang - olbrzymi, wysadzany klejnotami posąg Buddy. Niestety, w czasie rewolucji kulturalnej tybetańscy buddyści doświad­czyli ostrych represji ze strony Chińczyków. Ten trudny okres przetrwały jedynie nie­liczne monastery.

Borobudur                

  Borobudur, największa buddyjska świąty­nia na świecie, znajduje się na najwięk­szej indonezyjskiej wyspie — Jawie. Boro­budur znaczy „wielu Buddów". Jest to „świątynia nauki", przekazująca buddyj­skie przesłanie w formie wizualnej. Znaj­duje się tam szereg posągów Buddy, uka­zanego w odmiennych pozach, lub z dłoń­mi wyrażającymi różne rytualne gesty, ilustrujące kolejne aspekty jego nauki.

   Olbrzymia budowla, robiąca jeszcze większe wrażenie z racji swej lokalizacji na wzgórzu, reprezentuje górę Meru: szczyt z czystego złota, na którym, we­dług mitologii indyjskiej, spoczywa w równowadze cały wszechświat. Boro­budur to rodzaj tarasowej budowli zmniejszającej się ku górze. Pięć niż­szych tarasów, zbudowanych na planie kwadratu, reprezentuje świat materialny. Nad nimi znajdują się trzy okrągłe tarasy reprezentujące świat ducha. Pielgrzym, w poszukiwaniu oświecenia, wspina się najpierw po stromych schodach kamien­nych do obecnych ziemskich tarasów re­prezentujących świat materialny. Droga procesyjna wiedzie następnie dookoła każdego tarasu, zawsze w prawą stronę, by pozostawać w harmonii z przepływem duchowej mocy, do następnych schodów i dalej do góry na następny taras. Gała droga liczy 5 kilometrów, a pokonując ją przechodzi się wzdłuż ścian pełnych wspaniałych kamiennych rzeźb i reliefów ukazujących zdarzenia z życia Buddy — razem ponad 1500 paneli. Na samej górze, w centrum najwyższe­go tarasu, mieści się najważniejsza ze wszystkich kopuł, kryjąca posąg Buddy wyobrażający ostateczne osiągnięcie nir­wany.

Ks. Adam Kolenkiewicz 

 

Bibliografia:

 

• Pielgrzymki świata, G. Target, Warszawa 1997.
• Religia Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz B. Milerski, Warszawa 2001.